Η ΛΕΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ Η Λερος, το νησί της Άρτεμης, θεάς του κυνηγιού, παρουσιάζει ενδιαφέρον ιστορικό, γιατί, όπως μαρτυρούν διάφορα ανασκαφικά ευρήματα, παρουσιάζεται ζωή στο νησί από τα πανάρχαια χρόνια, σε όλες τις περιόδους. Στο Παρθένι βρέθηκαν λείψανα Νεολιθικού οικισμού. Πρώτοι κάτοικοί της αναφέρονται στις πηγές, Κάρες, Λέλεγες και Φοίνικες. Αργότερα ήρθαν Λύκιοι και Ετεοκρήτες την εποχή της θαλασσοκρατορίας του Μίνωα, με αρχηγό τον αδερφό του Ροδάμανθυ. Μετά την επικρατηση των Δωριέων γίνεται Δωρική, αλλά οι Ίωνες Μιλήσιοι έδιωξαν τους Δωριείς και επικράτησαν στo νησί. Αυτό προκύπτει και από τα αναφερόμενα στον Στράβωνα, ο οποίος μνημονεύει μαρτυρία τoυ Αναξιμένη του Λαμψακηνού: « Ίκαρον την νήσον και Λέρον Μιλήσιοι συνώκησαν». Ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα ότι «αι Καλύδναι απέστειλαν πλοία εις την Tροίαν». «Καλύδναι» ήταν το σημερινό σύμπλεγμα Λέρου και Καλύμνου, η δε αρχηγία της συμμετοχής στον Τρωικό Πόλεμο (1193-1184 π.χ.) ανατέθηκε στους εγγονούς του Ηρακλή Άντιφο και Φείδιππο(Ιλ. 8. 677). Κατά τους επόμενους αιώνες γίνεται εντονότερη η ιωνική επίδραση και σύμφωνα με τον Ηροδοτο μεταξύ Μιλήτου και Λέρου αναπτύσσονται στενές εμπορικές και πολιτικές σχέσεις. ο ίδιος ιστορικός αναφέρει ότι,κατά την αποστασία της Μιλήτου εναντίον των Περσών, ο τύραννος Αρισταγόρας φοβάται την επικράτηση των πολιτικών του αντιπάλων και καταστροφή της ιωνικής μεγαλούπολης. Οι επαναστάτες φίλοι τoυ με επικεφαλής τον ιστοριογράφο Εκαταίο του προτείνουν να καταφύγει στη Λέρο αντί της Σαρδηνίας ή της Θράκης, όπου υπάρχουν «φίλοι και συγγενείς», να κτίσει οχυρό και όταν περάσει ο κίνδυνος, χρησιμοποιώντας το νησί αυτό για ορμητήριο να ξαναγυρίσει στη Μίλητο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Ίωνες της Λέρου θα παρείχαν άσυλο στον Αρισταγόρα, αφού η Λέρος απoτελoύσε «τμήμα» της πανίσχυρης Μιλήτου. Όμως το 494 π.χ. η Λέρος όπως και η Μίλητος καταλαμβάνεται από τους Πέρσες.

Στην περίοδο που ακολουθεί η Λέρος εντάσσεται στις συμμαχικές πόλεις, οι οποίες, κάτω από την αρχηγία των Αθηναίων, αποτέλεσαν τον αμυντικό συνδεσμο εναντίον των Περσών. Σε επιγραφή που διασώθηκε αναφέρεται «ΜΙΛΕΣIΟΙ ΛΕΡΟΣ...» και ακολουθεί κατάλογος πόλεων και νησιών πoυ αποτελούσαν το Σύνδεσμο. Στην ίδια περίοδο η Λέρος ακολουθεί το δημοκρατικό σύστημα διακυΒέρνησης της Αθήνας και τo ημερολόγιό της. Ο Θουκυδίδης επισημαίνει την ξεχωριστή σημασία των όρμων και λιμανιών της Λέρου κατά την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.χ.). Οι αντιμαχόμενοι στόλοι τη χρησιμοποιούν σαν ορμητήριο. Με τη λήξη του φθοροποιού για τους Έλληνες πολέμου η Λέρος περιέρχεται στην κυριαρχία των Σπαρτιατών.

Παρθενι: Ναος της Αρτεμης

Ανασκαφικά ευρήματα των τελευταίων χρόνων αλλά και άλλες μαρτυρίες ενισχύoυν την άπoψη ότι η αρχαία πόλη της Λέρου βρισκόταν κοντά στο λιμάνι της Αγ. Μαρίνας. Στην πλαγιά του λόφου Μεροβίγλι Βρίσκεται η πηγή του Παληασκλούπη (Παλαιού Ασκληπιού) και ίσως στην ίδια περιοχή να υπήρχε ιερό του Ασκληπιού, όπως το θέλει η παράδοση, αλλά και η ύπαρξη αρχαίου κιονόκρανου, που Βρέθηκε στoν περίβολο της σημερινής εκκλησίας του Αγ. Παντελεήμονα. Η ύπαρξη αρχαίου ναού της Παρθένου Άρτεμης «εν τόπω ελώδει» στo Παρθένι αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς. Ο ναός είναι πολύ πιθανό να βρισκόταν εκεί που σήμερα υπάρχουν τα ερείπια του βυζαντινού ναού, πρωτoχριστιανικής περιόδου, ενώ ελάχιστες πιθανότητες συγκέντρώνει η άποψη ότι ο Ναός της Άρτεμης «κείται επί του λόφου», στο γνωστό βάθρο με λαξευμένες πέτρες. Από τα μέχρι τώρα ανευρεθέντα αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύεται ότι υπήρχε ζωή στην περιοχή αυτή σε όλες τις ιστορικές περιόδoυς, αλλά η κατασκευή του αεροδιαδρόμου περιορίζει σημαντικά τις πιθανότητες να εντοπιστεί με ακρίβεια η θέση του αρχαίου ναού. Σχετική με το Ναό είναι η παράδοση για τις Μελεαγρίδες, τις αδερφές του Μελέαγρου Γόργη, Ευριμήδη, Δηιάνειρα και Μελανίππη, τις oποίες η θεά Άρτεμη μεταμόρφωσε σε όρνιθες και έστειλε στη Λέρο, επειδή θρηνούσαν γοερά το χαμό του αδερφού τους.

Στη Λέρο γεννήθηκε ο ιστορικός Φερεκύδης και ήκμασε κατά το πρώτο μισό του Ε' π.χ. αιώνα, ονομαζόμενος Αθηναίος, λόγω του μεγάλου χρονικού διαστήματος που έμεινε στην Αθήνα. Έργα του: «Ιστορίαι» «Γενεαλογίαι» «Αυτόχθονες ή Αρχαιολoγία Αττική», έργο αποτελούμενο από τα βιβλία με εκτενή αναφορά των μυθικών παραδόσεων απο την Αθηνα, των θεών, των ηρώων και των σημαντικότερων αθηναϊκών γενών. Το « Περί Λέρου» έργο του, όπως και άλλα έχουν χαθεί. Λίγο μεταγενέστερος του Φερεκύδη ήταν ο γνωμικός φιλόσοφος και ποιητής Δημόδοκος, γνωστός από τα επιγράμματά του. Η Λέρος απελευθερώνεται από την περσική κυριαρχία την περίοδο της νικηφόρας προέλασης του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Νομίσματα, επιτύμβιες στήλες με γνωστά, από άλλες περιοχές, ονόματα Μακεδόνων μαρτυρούν μιαν αδιάλειπτη ιστορική πορεία από τα κλασικά στα ελληνιστικά χρόνια.

"Κυκλωπεια τοιχοι" στο Παλαιοκαστρο

Το Φρούριo Μπρούζι. Στην περιοχή Αγ. Μαρίνας και στη νότια είσοδο του κόλπου δεσπόζει το Μπρούζι, πιθανότατα ρωμαϊκό φρούριο και σποραδικά υπάρχουν ψηφιδωτά με ωραίες χρωματικές συνθέσεις και σχέδια. Tοξοειδείς κατασκευές, λείψανα υδραγωγείου κ.ά. είναι χαρακτη ριστικά δείγματα της ρωμαϊκής τεχνοτροπίας. Τη σημασία της Λέρου στη ναυσιπλοϊα επισημαίνει ο Πλούταρχος όταν αναφέρεται στην αιχμαλωσία του Ιουλίου Καίσαρα στο νησί Φαρμάκος, στα ΒΑ της Λέρου. Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Λέρος ακολουθεί την τύχη των άλλων νησιών της Δωδεκανήσου. Στο Παρθένι πρέπει να υπή ρχε οικισμός που ξεκινούσε από τη θάλασσα κι' έφθανε μέχρι το λόφο. Σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα ανακαλύφθηκαν τα ερείπια τρίκλιτης βασιλικής, πιθανότατα πρωτοχριστιανικής περιόδου και μοναστηριακό συγκρότημα. Το Κάστρο των Λεπίδων (Παλιόκαστρο). Το Κάστρο των Λεπίδων (γνωστό ως Παλιόκαστρο) δεσπόζει στον κόλπο του Ξηροκάμπου. Σε χρυσόβουλο του Ιουλίου 1087 ορίζεται η μεταφορά των κατοίκων από τo « Κάστρο των Λεπίδων», «ένεκα έριδων των μοναχών και των κατοίκων». Η παραχώρηση του μισού Κάστρου έγινε από το βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό προς τον κατά κόσμον Ιωάννη Λατρηνό, τον μετέπειτα όσιο Χριστόδουλο Πάτμου. ο αυτοκράτoρας αρνείται αρχικά την παραχώρηση - ιδιαίτερα της Λέρου - στο Χριστόδουλο, του οποίου η γνώμη τελικά υπερισχύει. Σύμφωνα με προηγούμενο χρυσόΒουλο της Τρίτης 15ης Ιουνίου 1087 φέρεται σαν κύριος κάτοχος της Πάτμου, των Λειψών και μεγάλου τμήματος της Λέρου (Παρθένι, Κάστρο, Τεμένια). Φθάνει στην Πάτμο και στη συνέχεια έρχεται στη Λέρο. Σύμφωνα με μαρτυρία του μεσαιωνολόγου ΛΕΡIΟΥ ΜΑΝΟΥΗΛ ΙΩ. ΓΕΔΕΩΝ ο Χριστόδουλος έκτισε στο Παρθένι τη μικρή εκκλησία και το Μετόχι του Αγ. Γεωργίου με κομμάτια από τους κίονες του Αρχαίου Ναού της Άρτεμης. Αντίθετοι στην αυτοκρατορική απόφαση οι Λεριοί επαναστατούν (1087) και απειλούν το Χριστόδουλο και τους μοναχούς του. Από το 1087 λοιπόν μετατοπίζεται η «πόλις» «από του Παντελίου εις τα Λέπιδα... διέμεινε δ' αυτόθι η κυρία πόλις έκτοτε και καθ' όλην την διάρκειαν της φραγκικής κατoχής της νήσου, μέχρι της καταλήψεως αυτής υπό των Τούρκων τω 1523» (Λεριακά σ. 29). Tο Κάστρο της Λέρου, μικρό σχετικά σε έκταση είναι «οχυρώτατον και απόρθητον». Η θέση του είναι επίκαιρη και περίβλεπτη, ο επισκέπτης του μπορεί να διακρίνει όχι μόνο το μεγαλύτερο τμήμα της Λέρου, αλλά και τα κοντινά νησιά Κάλυμνο στο νότο, Λειψούς και Πάτμo βόρεια και τις μικρασιατικές ακτές στην Ανατολή. Κoντά στο εξωτερικό περιτείχισμα της βόρειας και νότιας πλευράς σώζονται τα θεμέλια των «οσπητίων ή κελλίων» των μικρών σπιτιών που ανέρχονταν σε 180. όπως αναφέρει σχετικά το Χρυσόβoυλο τoυ 1087. Στα σπίτια αυτά στην αρχή κατοικούσαν οι φρουροί και στη συνέχεια έμεναν οι κάτοικοι των γύρω περιοχών για να πρoφυλαχθούν από διάφορες επιδρομές.

Από τις αρχές του 18ου μ.Χ. αιώνα, αλλά και μετά την επανάσταση του 1821 με προικοσύμφωνα και διαθήκες κληροδοτούσαν ή προικοδοτούσαν «το σπίτι στο Κάστρο». Tης ίδιας περιόδου είναι ο ναός του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου ( 11ος αιώνας) στο Λακκί, τον οποίο ανοικοδόμησε πάνω στον ομώνυμο βυζαντινό ναό ο Θεολόγος Μαρκόπουλος. Επίσης ο ναός των Αγ. Αναργύρων, θολωτός και ζωγραφισμένος, ο ναός της Θεοτόκου στα Τεμένια, ο ναός της Παναγίας του Κάστρου, ο ναός του Παλαιοκαστρου, ο ναος των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στ' Άλιντα, ο ναος της κυρα-Ματρώνης (Αγ. Κιουρά), ο ναος του Προφήτου Ζαχαρίου στην τοποθεσία Σχοινώντα, ο ναΟς της Παναγίας της Λημνιώτισσας στο Λακκί, ο ναος του Αγ. Ιωάννου στο Δρυμώνα και ο ναος της Παναγίας της Γουρλομάτας (ονομασια που οφείλεται προφανώς στην ανάλογη έκφραση των ματιών της Παναγίας). Για το ναο αυτο ο Μέγας Χαρτοφύλαξ και Υπoμνηματογράφος Μανoυήλ Ιω. Γεδεών αναφέρει οτι «ανεκαινίσθη ο θείος δομος της υπερευλογημένης δεσποίνης ημών Θεοτοκου... Εν έτει 1327».

Το 1309 οι Ιωαννίτες Ιππoτες της Ροδου κατέλαβαν τη Λέρο, πoυ αποτελούσε τμήμα της επαρχίας της Κω μαζί με άλλα εφτά νησιά. Οχύρωσαν τα φρoύρια της Δωδεκανήσoυ χρησιμοποιώντας τoυς κατοίκους για το σκοπο αυτο. Μη διαθέτοντας επαρκείς δυνάμεις για τη φύλαξη των νησιών, που οι ίδιοι ονομασαν «Σποράδες Νήσοι» εγκαθιστούσαν το φρούραρχο, τους διοικητές και μερικούς αξιωματικούς, τις δε φρουρές απάρτιζαν οι ίδιοι οι κάτοικοι. Δείγματα της Κατοχής των Ιπποτών είναι τα τέσσερα οικοσημα στο Κάστρο, δύο εντειχισμένα στη βορεια πλευρά, ενώ τα υπολοιπα βρίσκονται σε άλλες θέσεις. Οι Ιωαννίτες (ή Ιππότες του Αγ. Ιωάννη) τροποποίησαν - σύμφωνα με τις οχυρωματικές ανάγκες της εποχής - και επισκεύασαν το φρούριο κατά τα έτη 1300 και 1511. Συνεχείς πειρατικές επιθέσεις εναντίον της Λέρου γίνονται στα 1455, 1456. Tο 1457 ο τουρκικός στόλος με 18.000 άντρες επιχείρησε να καταστρέψει τα χωριά και την ύπαιθρο της Κω, της Σύμης, της Καλύμνου, της Νισύρου και της Λέρου. Επίσης στα 1460, 1461 και 1464. Το 1502 η Λέρος πολιορκήθηκε από δεκαοκτώ τουρκικά πλοία, που δεν μπόρεσαν όμως να την καταλάβουν. Το 1505 ο Κεμάλ Ρεϊς με τρεις γαλέρες και δεκαεπτά άλλα ιστιοφόρα του τουρκικού στόλου έχει εντολή από το Σουλτάνο να προκαλέσει ζημιές στους Ιππότες της Ρόδου, οι οποίοι με το στόλο τους ενεργά παρεμπόδιζαν την άφιξη φορτίων σιταριού στην Κωνσταντινούπολη. Επιχείρησε με τις πειρατικές φούστες, που τον συνόδευαν, ν' αποβιβαστεί στη Ρόδο, αλλ'απέτυχε. Επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τη Σύμη, Νίσυρo, Τήλο, Λέρο. Δεν μπόρεσε όμως να την καταλάβει. Το 1508 και πάλι ο σουλτανος αναθέτει στον πειρατή Κεμάλ Ρεϊς την αρχηγία του στόλου, που θα επιτεθεί στη Λέρο και στα Δωδεκάνησα. Διέθετε δύναμη 4.000 στρατιωτών για την πολιορκία. Χρησιμοποίησε στην έφοδο είκοσι έξι σκάλες, τέσσερα κανόνια και τέσσερις μπομπάρδες για να ρίχνει πέτρες στα τείχη. Διέθετε είκοσι ιστιοφόρα... Η πολιορκια κράτησε τέσσερις μέρες, αλλά απέτυχε."

Ο Piri Reis συνοδός του θείου του και «ήρωα της θάλασσας» Kemal Reis γράφει το 16ο αιώνα μια περιγραφή του Αιγαίου για σκοπούς κατακτητικούς. Στο «βιβλίο» τoυ αποδεικνύει άθελά του ότι το Αιγαίο είναι ελληνικό. Ο πληθυσμός, ο πολιτισμός, η ιστορία, τα τοπωνύμια, η οικονομία του είναι όλα ελληνικά. Χρησιμοποιεί το ελληνικό όνομα Herios (Λέρος) ο Piri Reis. Άλλα ελληνικά τοπωνύμια του νησιού αναφέρει: Κυρακός (Κυριακός;), Λίνδα, Πηγανούσα, Παρθένι. Η Λέρος κατά τον Piri Reis «είναι μια έρημη περιοχή». Πιό σωστό θα ήταν αν έγραφε η Λέρος έχει ερημωθεί λόγω των Τούρκων. Η Λέρος έχει κατά τον Piri Reis κάστρα «σε καλή κατάσταση» στην Αγία Μαρίνα, στον όρμο της Λίνδα που είναι «ερειπωμένο από παλιά» (και σίγουρα και άλλα μικρότερα). Το καθαυτό Λιμάνι της Λέρου είναι η Αγία Μαρίνα. Αξιόλογο λιμάνι βρίσκεται και στον όρμο της Λίνδα, άλλο αξιόλογο λιμάνι είναι στο Λακκί. Το λόγο για τον oποίο η Λέρος μοιάζει με «έρημη περιοχή» τον ξέρει και τον αναφέρει ο ίδιος ο Piri Reis: «0ι κάτοικοι αυτού του Κάστρου» στην Αγία Μαρίνα, το οποίο «βρίσκεται σε καλή κατάσταση», «δεν μπορούν να μαζέψουν προς το παρόν τη σπορά τους και τη σοδειά τους λόγω των Λαθροθηρών (που έρχονται) απ' την απέναντι ακτή της Ανατολίας, πρέπει να είναι πάντα σε επιφυλακή». Αυτός είναι ο λόγος: Οι Λαθροθήρες της Ανατολίας, οι Τούρκοι δηλαδή που έρχονται στη Λέρο και κλέβουν ό,τι βρουν με τη βία, ακόμα και τις σοδειές. Για να κλέβουν ακόμα και τις σοδειές σημαίνει ότι αρπάζουν τα πάντα, ζώα, γυναικόπαιδα, σπιτικά, σημαίνει ότι γίνονται μάχες σημαίνει ότι οι Τούρκοι έρχονται σαν πειρατές, ληστές και άρπαγες. Αυτό αναγκάζει τους Έλληνες κατοίκους να συγκεντρώνονται σε κάστρα, να αμύνονται διαρκώς, να είναι σε διαρκή «επιφυλακή» «πάντα» να μην μπορούν να κινηθούν ελεύθερα στο νησί τους, να φαίνεται το νησί έρημο...», επισημαίνουν οι συγγραφείς του έργου «Κατακτητική Ναυσιπλοϊα στο Αιγαίο» (1521).

Το Δεκέμβριο του 1522 τα νησιά καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς. Μαζί παραδόθηκαν και όλες οι κτήσεις των Ιπποτών στα παράλια της Μ. Ασίας και στα νησιά της Δωδεκανήσου. Μαζί με τους Φράγκους φρουρούς μπορούσαν να φύγουν σύμφωνα με τη συνθήκη - αν το επιθυμούσαν - και οι χριστιανοί κάτοικοι μαζί με τις αποσκευές τους. Στις 24 Δεκεμ6ρίου 1522 υπογράφηκε η συνθήκη μεταξύ του σουλτάνου Σουλεϊμάν και του Μαγίστρου των Ιπποτών Villiers de I'lle-Adam.

Λερος by Benedetto Bordone (1547)

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1523 - 1912) Τον Ιανουάριο του 1523 η Λέρος μετά από πολιορκια παραδόθηκε στους Τούρκους. Όταν το 1522 οι Ιππότες κλειστηκαν στο Φρούριο της Ρόδου και εγκατέλειψαν τα υπόλοιπα νησιά στην τύχη τoυς, οι κάτοικοι τους προσπάθησαν να σώσουν ό,τι ήταν δυνατό να σωθει. Αποφάσισαν να συναντήσουν με αντιπροσώπους τους το Σουλεϊμάν, που ήταν στρατοπεδευμένoς στη μικρασιατική χερσόνησο της Κνιδου και του δήλωσαν υποταγή. Του πρόσφεραν φρέσκα ψωμιά και άσπρα απαλά σφoυγγάρια, τα μόνα προϊόντα των νησιών και της φιλόξενης θάλασσάς τους. Του ανέφεραν για το άγoνο και πετρώδες έδαφος των νησιών, για την έλλειψη νερού και για τις εισαγωγές όλων των βασικών αγαθών. Η αυθόρμητη προσέλευση των νησιωτών, κάτι που ευνοει ο ιερός μουσουλμανικός νόμος, αλλά η απλοϊκότητα και η φτώχεια τους έπεισαν το Σουλτάνο. Αυτός το 1523 εκδιδει φιρμάνι με το οποιο παραχωρει προνόμιο πλήρους αυτοδιοικησης και αυτονομιας στους Δωδεκανήσιους, εκτός της Ρόδου και της Κως. Γι'αυτό τα νησιά αυτά ονομάζονται «Προνομιούχα» και «Σποράδες», τουρκικά «Ισποράτ Αδασι». Όρισε φόρο «Μαχτού» για κάθε νησι «κατ. αποκοπήν», που πληρωνόταν σε δύο δόσεις για τη συντήρηση των ιερών μουσουλμανικών ιδρυμάτων της Ρόδου. Διοικητικά επέτρεψε πλήρη αυτοδιοικηση και αυτονομια, να διοικειται από τοπικούς άρχοντες κάθε νησι, εκλεγμένους με ψηφοφορια από το λαό την πρώτη βδομάδα κάθε χρόνου. Την κυριαρχια του Σουλτάνου αντιπροσώπευε ένας «Σούμπασης»,που δεν ειχε ανάμειξη στα εσωτερικά ζητήματα των νησιών. Έτσι οι Δωδεκανήσιοι ήταν ελεύθεροι να ρυθμιζουν τις τοπικές υποθέσεις τους, όπως αυτοι ήθελαν, και να τις δικάζουν σύμφωνα με τα ήθη και έθιμά τους. Τα προνόμια αυτά επικυρώθηκαν με μια σειρά από φιρμάνια από τους Σουλτάνους Μεχμέτ Δ' (1644), Αχμέτ Γ' (1717), Οσμάν Γ' (1752) και Αβδούλ Χαμίτ Α' δύο φο ρές (1772 και 1773) και αποτέλεσαν καθεστώς αμετάβλητο για αρκετούς αιώνες. Ακόμη απαγορευόταν η ανάμειξη Τούρκων υπαλλήλων στις υποθέσεις των Δωδεκανησίων. Το 1648 κατά τον τoυρκοενετικό πόλεμο ο Ενετός ναύαρχος Φόσκολο Λεονάρντο από το λιμάνι της Αγ. Μαρίνας βομβάρδισε τη ΒΔ πλευρά του Κάστρου, τη γκρέμισε και κυρίευσε τη Λέρο προσωρινά. Και σήμερα διακρίνονται ίχνη της παλιάς ΒΔ γωνίας που γκρέμισε ο Φόσκολο.

Οι αιώνες κυλούν και η Δωδεκάνησος προοδεύει και αναπτύσσεται με το αυτόνομo καθεστώς της. Η θρησκεία και η ελληνική εκπαίδευση στα σχολεία δεν άφησε σε λήθαργο το εθνικό πνεύμα. Παρά το καθεστώς αυτονομίας και ανεξαρτησίας οι Δωδεκανήσιοι ξεσηκώνονται και συμμετέχουν ενεργά στην ελληνική επανάσταση του 1821. Το λάβαρο της επανάστασης υψώνεται πρώτα στην Πάτμο κι ύστερα στη Λέρo. Ο Κρασούζης, ο Tουρκομάνωλος, τα αδέρφια Χατζημανώλη αρχίζουν ενοπλο αγώνα εναντίον των Tούρκων. Μάλιστα ο ένας από τους δύο πληγώνεται βαριά στην Κρήτη και πεθαίνει στο Ναύπλιο. Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος στέλλει ενθουσιώδεις επιστολές στους Δωδεκανήσιους προτρέποντας τους κατοίκους να εξεγερθούν . Ο ίδιος απευθύνει ανάλογου περιεχομένου επιστολή προς τον Επί- σκοπο Λέρνης (Λέρου) Ιερεμία με ημερομηνία (εν Πάτμω ακκα (1821) Απριλίου κζ) στην οποία μεταξύ των άλλων αναφέρει: «Επικαλεσάμενοι λοιπόν την εξ ύψους βοήθειαν... φανήτε υπερασπισταί της ιεράς ημών θρησκείας και πατρίδος». Στις 29 Αυγούστου 1824, ημέρα Παρασκευή, απέναντι από τη Λέρο γίνεται η Ναυμαχία του Γέροντα. Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος που τον αποτελούσαν 200 πολεμικά δίκροτα, φρεγάτες και βρίκια υπό την αρχηγία του Ιμπραήμ και του Χοσ- ρέφ πασά κατανικήθηκε από το στόλο των τριών ναυτικών νησιών με αρχηγό το Ναύαρχο Μιαούλη. Από τα τουρκικά πλοία άλλα κατέφυγαν στην Αλικαρνασσό και άλλα στη Λερό για να σωθούν. Κατά τις 2 μετά το μεσημέρι κι ενώ η ναυμαχία πλησίαζε στο τέλος της, σε μικρή απόσταση από τη Λέρο πυρπολήθηκε τυνησιακή φρεγάτα 38 πυροβόλων από τον Υδραίο πυρπολητή Βατικιώτη, που συνέλαβε αιχμάλωτο και τον μπέη πλοίαρχό της. Οι Λεριοι ανεβασμένοι στα βουνά που βλέπουν προς τα παράλια της Μικράς Ασίας παρακολουθούσαν τη μεγάλη παράταξη του εχθρικού στόλου, από το Γέροντα μέχρι τη Λέρο και τους Λειψούς, και την εξέλιξη της ναυμαχίας.

Από το 1821 μέχρι το 1830 η Λέρος αποτέλεσε τμήμα του ελληνικού κράτους. Ο Ιωάννης Καποδίστριας διόρισε Έπαρχο Έλληνα, ο δε Δήμαρχος Λέρου Μάρκος Ρεϊσης ύψωσε επίσημα την ελληνική σημαία. Τα έγγραφα και τα συμβόλαια συντάσσονταν «εν ονόματι της ελληνικής πολιτείας και του κυβερνήτου», η σφραγίδα είχε παράσταση της ένοπλης Αθηνάς στο μέσο και στα άκρα τις λέξεις «ΜΗΝΙΣΤΕΡΙΟΝ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ» και υπογραφές του Δημάρχου Μάρκου Ρεϊση και του Γραμ- ματέα Εμμ. Μοσχονά. Της ίδιας περιόδου είναι και το παρακάτω έγγραφο της 28ης Φε6ρουαρίου 1829 της Δημογεροντίας Λέρου «εν ονόματι της Ελληνικής Πολιτείας» με σφραγίδα της ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤIΑΣ ΤΗΣ Ν. ΛΕΡΟΥ 1828. Το καθεστώς αυτό εξακολούθησε απαραβίαστο μέχρι να καθοριστούν τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού κράτους με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830), οπότε οι προστάτιδες δυνάμεις παραχωρούν στην Τουρκία τη Δωδεκάνησο και τη Σάμο και δίνουν ως αντάλλαγμα στην Ελλάδα την Εύ6οια, που μέχρι τότε κατείχε η Τουρκία. Ο Ι. Καποδίστριας με επιστολή του της 9ης Μαϊου 1831 διαβεβαιώνει ότι... «Οι ναύαρχοι δεν θα παύσωσι να παρέχωσιν υμίν την προστασίαν των», ενώ με άλλη επιστολή συνιστούσε να μεταβούν πληρεξούσιοι στην Κωνσταντινούπολη. Το 1835 ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β' αναγνωρίζει με φιρμάνι τα προνόμια της Δωδεκανήσου. Δύσκολα τα πρώτα χρόνια μετά την επαναφορά της Λέρου στους Τούρκους. Ούτε τα φιρμάνια από την Κωνσταντινούπολη ούτε και οι απεσταλμένοι «μουτεσαρίφαι και σουμπάσηδες Tούρκοι» μπόρεσαν να μεταπείσουν τους Λεριούς. Η νοσταλγία της Ελληνικής Διοίκησης τους έκανε να στρέφουν τα βλέμματα προς τη Δύση, στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.

Με έγγραφο, της 30ης Μαϊου 1845 η Δημαρχία Λέρου απευθύνεται στον «Ιωάννη Εμμ. Γεδαιώνος», όπως χαρακτηριστικά τον αναφέρουν. Διορίζει, λοιπόν, τον Ιωάννη Γεδεών, πατέρα τoυ Μανουήλ Γεδεών, πληρεξούσιό της στην Κωνσταντινούπολη και τον παρακαλεί να συνεργαστεί με τους πληρεξούσιους των άλλων τριών νησιών (Πάτμου, Καλύμνου και Ικαρίας),που μαζί με τη Λέρο αποτελούσαν την Τετράνησο, για την ανανέωση του Χάττι-Χουμαγιούν, του Φιρμανιού που υπόγραψε το 1835 ο Σουλτάνος Μαχμούτ ο Β' (1808-1839). ο Ιωάννης Γεδεών, αντιπρόσωπος της Λέρου, ήταν μόνιμος κάτοικος στην Κωνσταντινούπολη από το 1828. Το έγγραφο υπογράφουν ο Δήμαρχος Γεώργιος Μαρκόπουλος, ο Γραμματέας Αντώνιος Δ. Δαβίδ, οι σύμβουλοι Μανόλης Ρεπαπής, Σάββας Λάλου, Χατζημανόλης Δαβίδ, Ιωάννης Μ. Γλύφης, Γεώργιος Ν. Ρεμπούλης και Γεώργιος Μ. Κοστής. Το 1867, μετά την έκρηξη της Κρητικής Επανάστασης, στην οποία προσφέρει πολύ σημαντική βοήθεια η Κάσος, η Tουρκία φοβάται γενίκευση των επαναστατικών τάσεων και ζητά την κατάργηση των προνομίων των νησιών. Για το σκοπό αυτό στέλλει τον Αχμέτ Καϊσαρλή με στρατό κι ένα πολεμικό. Οι Δωδεκανήσιοι στέλλουν πληρεξουσίους στο Λονδίνο και αναφέρονται στις προστάτιδες δυνάμεις (Αγγλία, Ρωσία, Γαλλία). Με παρέμβαση της πρώτης ο πασάς ανακαλείται. Το 1869 η Υψηλή Πύλη οργανώνει αληθινή εκστρατεία για κατάκτηση της Δωδεκανήσου. Η αρχηγία της επιχείρησης ανατίθεται και πάλι στον Αχμέτ Καϊσαρλή. Με ισχυρό στόλο δεκατεσσάρων πολεμικών πλοίων και ισχυρά αγήματα αποβιβάζεται στα Δωδεκάνησα, συνάπτει μάχες, συναντά αντίσταση, αλλά τα κυριεύει. Επεμβαίνει και πάλι η Αγγλία. αλλά αυτή τη φορά όχι τόσo ενεργά, όσο την προηγούμενη. Ο λόρδος Κλαρενδήν αρκείται στη διαβεβαίωση του Μ. Βεζίρη Αλή Πασά ότι «τα μέτρα ταύτα αποκλειστικόν σκοπόν είχον την βελτίωσιν του διοικητικού των νήσων συστήματος, αλλ' οτι το αφορών τα προνόμιά των καθεστώς δεν θα μεταβάλλετο». Ετσι επιβλήθηκαν στα Δωδεκάνησα «αι Καϊμακαμίαι, ολίγους δε μήνας μετέπειτα τα τελωνεία, τα λιμεναρχεία, διαβατήρια κ.τ.λ.». Απογοητευμένοι από τη χλιαρή στάση των Ευρωπαίων περιορίζονται στις δικές τους δυνάμεις και αντιστέκονται ενάντια στην εφαρμογή των νέωθεσμών της Τουρκίας. Η Πύλη αναγκάστηκε να παραχωρήσει από το 8% των φόρων, που εισπράττονταν από τα Τελωνεία το 3% στους νησιώτες. Οι Tούρκοι διοικητές, επειδή αγνοούσαν την ελληνική γλώσσα και τις τοπικές ανάγκες, κατέφευγαν στη Δημογεροντία, αναγνωρίζοντας σιωπηρά την Αυτοδιοίκηση και Αυτονομία. Οι κάτοικοι των νησιών διατηρούν την οικονομική τους ανεξαρτησία και μετέχουν ανεπίσημα στη διοίκησή τους. Το πολίτευμα της Λέρου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν μεικτό Κοινοτικό και Κυβερνητικό.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ. Η ΛΕΡΟΣ ΠΡΙΝ ΤΟ 1912. Α. ΚΟΙΝΟTIΚΗ ΔIΟIΚΗΣΗ Η ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤIΑ διαχειριζόταν κάθε τοπική εξoυσία διοικητική, αστυνομική, εκτελεστική. Εισέπραττε τους φόρους, πλήρωνε τον Αρχιερέα, τους δασκάλους, τους δημόσιους υπαλλήλους, το φόρο της Κυβέρνησης, έκτιζε με προσωπική εργασία ανδρών και γυναικών δημόσια ιδρύματα: Σχολεία, Νοσοκομεία, Φαρμακεία, άνοιγε και συντηρούσε δρόμους, κατασκεύαζε λιμενοβραχίονες, 6οηθούσε τις φτωχές οικογένειες και πλήρωνε τους γιατρούς του νησιού. Οι δημοσιοι αυτοι γιατροι εκλεγονταν απο το λαο μια φορα τον χρονο και αναλογα με τον πλυθυσμο του καθε νησσιου ηταν απο ένας μέχρι τέσσερις. Προτιμούσαν πάντα τους άριστους, τους σώφρονες και σοβαρούς. Οι γιατροί επισκέπτονταν δωρεάν όλους τους κατοίκους, όταν τους καλούσαν. Έγγραφαν τις συνταγές, που εκτελούνταν δωρεάν στο Δημοτικό Φαρμακείο του νησιού, από το οποίο οι κάτοικοι έπαιρναν χωρίς χρήματα τα φάρμακά τους, όσο μακρoχρόνια κι αν ήταν η αρρώστια τους. Την κοινοτική διοίκηση συγκροτούσαν δύο δημογέροντες και δύο σύμβουλοι, που εκλέγονταν κάθε χρόνο από τη γενική συνέλευση των Λεριών. Κάθε χρόνο στο τέλος Φεβρουαρίου συνερχόταν η γενική συνέ- λευση για ν' ακούσει τη λογοδοσία «των κατά το λήξαν έτος πεπραγμένων», να εγκρίνει τη διαχείριση και να εκλέξει τους νέους κοινοτικούς άρχοντες για τον επόμενο χρόνο. Η υπη ρεσία των αρχόντων αυτών ήταν άμισθη και την εκτελούσαν οι διορισμένοι από τη δημογεροντία έμμισθοι γραμματέας και κλητήρας. Η Δημογεροντία εκτελούσε όλα τα δημαρχιακά καθήκοντα: Συνέτασσε τα συμ6όλαια έκρινε διαιτητικά και συμβιβαστικά για κάθε αμφισβήτηση ανάμεσα στους πολίτες, ιδιαίτερα για την κυριότητα και οροθεσία ακινήτων, φρόντιζε για την είσπραξη της δεκάτης των πρoϊόντων της γης, νοικιάζοντάς την κάθε χρόνο με δημόσιο πλειστη ριασμό και πλήρωνε στην κυβέρνηση τον καθορισμένο φόρο.

Β. ΚΥΒΕΡΝΗTΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Η Λέρος υπαγόταν στο Νομό των Νότιων Σποράδων με πρωτεύουσα τη Χίο και ήταν πρωτεύουσα διοίκησης. Στο Διοικητή Λέρου υπάγονταν η Πάτμος και οι Λειψοί. Ο Διοικητής Καϊμακάμης (τουρκ. Kaymakan), τoπoτηρητής με βαθμό συνταγματάρχη (Βέη) είχε γύρω του διοικητικό συμβούλιο. Απαρτιζόταν από κατοίκους του νησιού και ήταν συνήθως τετραμελές. Η εκλογή των μελών του γινόταν ανάμεσα σε 12 υποψηφίους και καθοριζόταν από επιτροπή με πρόεδρο τον καϊμακάμη και μέλος το μητροπολίτη του νησιού ή τον αρχιερατικό επίτροπo. Από τους 12 υποψηφίους η δημογεροντία του κάθε νησιού είχε δικαίωμα να εξαιρέσει τους 4 και από τους υπόλοιπους 8 ο βαλής της Χίου διόριζε τους αναγκαίους 4, δύο κάθε διετία. Η διαχείριση των οικονομικών απασχολούσε έναν έφορο (μαλ-μουδίρ), έναν ταμία (σαράφ) κι έναν τελώνη με γραμματέα και τελωνοφύλακα. Διοικητικοί υπάλληλοι απασχολούνταν στην υγειονομική και λιμενική υπηρεσία. Υπήρχε Πρωτοδικείο για την απονομή της δικαιοσύνης και είχε στη δικαιοδοσία του την Πάτμο και τους Λειψούς. Ο πρόεδρός του ήταν χριστιανός, διορισμένος από την κυΒέρνηση. Είχε ακόμα δύο παρέδρους δικαστικούς, δύο γραμματείς (οθωμανό και χριστιανό) κι έναν κλητήρα. Εκδίκαζε κάθε είδους υποθέσεις, πταίσματα, αστυνομικές παραβάσεις, πλημμελήματα, ενώ για τα κακουργήματα και τις εφέσεις αρμόδιο ήταν το Ανώτερο Δικαστήριο της Χίου. Ο Πολιτάρχης ήταν ο δημόσιος κατή- γορoς. Δικηγόροι τότε δεν υπή ρχαν στη Λέρο και οι διάδικοι μόνοι τους υπεράσπιζαν τα δίκαιά τους. Τα έξοδα μισθοδοσίας του προσωπικού του Δικαστηρίου καλύπτoνταν από το χαρτόσημο, τα δικαστικά έξοδα και τα πρόστιμα. Για όλα τα εισαγόμενα προϊόντα στο νησί επιβαλλόταν φoρολογία 8%. Εξαίρεση από το δασμό αυτό είχαν όλα τα εισαγόμενα από την Αίγυπτο και την Τουρκία, εφόσον συνοδεύονταν από σχετική απόδειξη εκτελωνισμού από τις χώρες αυτές ή αν προορίζονταν για χρήση των κυΒερνητικών υπηρεσιών, των εκκλησιών, των σχολείων και τoυ κοινοτικού φαρμακείου. Τη διοικητική υπηρεσία εκτελούσε ένας γραμματέας Οθωμανός για την τουρκική γλώσσα κι ένας υπογραμματέας χριστιανός για την ελληνι- κή. Ένας πολιτάρχης οθωμανός, με Βαθμό ανθυπασπιστή εκτελούσε την αστυνομική υπηρεσία, ενώ την εκτελεστική αξιωματικός της χωροφυλακής (μουλαζίμ) με Βαθμό ανθυπολοχαγού, ένας επιλοχίας (τσαούς), δύο υπαξιωματικoί και δέκα χωροφύλακες απo τους οποίους oι περισσότερoι ήταν Αλβανοί και 2-3 ντόπιοι χριστιανοί.

ITALIANS IN LEROS (1912)

ΟΙ ΙΤΑΛΟI ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ (1912) Οι Ιταλοί την περίοδο αυτή επιδιώκουν να επεκτείνουν τις αποικιακές τους κτήσεις. για το σκοπό αυτό ζητούν από την Τουρκία να τους παραχωρήσει την Τριπολίτιδα και την Κυρηναϊκή της Λιβύης. Η Υψηλή Πύλη απορρίπτει το τελεσίγραφο και στις 29 Σεπτεμ6ρίου 1911 κηρύσσεται ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος, που παίρνει μεγάλη έκταση στην Ανατολική Μεσόγειο. Για μια ακόμα φορά επιβεβαιώθηκε η στρατηγική σημασία της Δωδεκανήσου στις διενέξεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Στις 22 Απριλίου 191250 οι Ιταλοί απο6ι6άζονται στην Αστυπάλαια, ενώ στις 4 Μαιου 1912 ισχυρός ιταλικός στόλος και 12.000 άντρες υπό τον στρατηγό AMEGLIO ενεργεί απόβαση στη Ρόδo, η οποία με τη βοήθεια του ελληνικού πληθυσμού κυριεύεται σχετικά εύκολα. Η τουρκική φρουρά με δύναμη 1.200 ανδρών κατέφυγε και οχυρώθηκε στην Ψίνθο. Οι Ιταλοί με τη βοήθεια των κατοίκων εντόπισαν και τις τελευταίες εστίες του εχθρού στο εσωτερικό της Ρόδου και περιόρισαν τις απώλειές τoυς σε πέντε άντρες. Έτσι έληξε νικηφόρα γι' αυτούς η πρώτη στρατιωτική επιχείρησή τους στα Δωδεκάνησα.

Η ΛΕΡΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟ 19l2 (ΙΤΑΛΟΚΡΑΤΙΑ) ΟΙ ΙTΑΛΟΙ ΣTΗ ΛΕΡΟ Στις 13 Μαϊου 1912 καταφθάνουν oι Ιταλοί ανοικτά στο Παντέλι με τα πολεμικά πλοία «SAN GIORGIO» «REGINA MARGARITA» και «RΕGIΝΑ ΕLΕΝΑ», ενώ στο λιμάνι της Αγ. Μαρίνας αποβιβάζει στρατό το καταδρομικό «ΡISΑ». με μαούνες μεταφέρονται τα αγήματα στη στεριά κοντά στο Μπρούζι. Μετά από κυκλωτική πορεία συναντήθηκαν στον Πλάτανο με τους άλλους που ήρθαν στο Παντέλι. Συνέλαβαν τους 22 Τούρκους, τη Φρουρά της Λέρου. Οι Τούρκοι δεν πρόβαλαν καμιά αντίσταση. Απερίγραπτη η χαρά των Λεριών, πoυ μαζεύτηκαν στον Πλάτανo για να εκφράσουν τον ενθουσιασμό τους για την απελευθέρωση από τους Τούρκους. η θέα του σταυρού στην ιταλική σημαία τους γέμιζε κουράγιο και αισιοδοξία, ενώ το μισοφέγγαρο τους πήγαινε πίσω σε δύσκολες εποχές. Από τον Πλάτανο οι πεζοναύτες ανέβηκαν στο Κάστ ρο και έστησαν στον ιστό την Ιταλική σημαία. Εκεί θα έμενε για τριάντα ένα ολόκληρα χρόνια. Μόλις νύχτωσε έφυγαν τα πολεμικά πλοία, ενώ άλλα βρέθηκαν στo Λακκί και στο Παρθένι. Εκεί εγκατέστησαν κανόνια παλαιού τύπου που έφεραν από τη Λιβύη. Από το λιμάνι του Παρθενιού ξεκίνησε η επιχείρηση για παραβίαση των Στενών (Δαρδανέλλια) στις 18 Ιουλίου 1912, για να χτυπηθεί ο τουρκικός στόλος. Αυτή ήταν και η πρώτη αξιοποίηση της Λέρου στρατιωτικά, δύο μήνες μετά την εγκατάσταση των Ιταλών στo νησί. Στην Πάτμο συγκεντρώνονται οι αντιπρόσωποι των νησιών της Δωδεκανήσου στις 3 Ιουνίου 1912. Το Συνέδριο της Πάτμου συνήλθε στον Ιερό Χώρο της Αποκάλυψης του Ιωάννη του Θεολόγου, σύμφωνα με τη θέληση και εντολή του ελληνικού λαού της Δωδεκανήσου. Διάκηρύχθηκε σ' αυτό η σταθερή απόφαση του λαού των νησιών να μην επανέλθει στο τουρκικό καθεστώς και ο προαιώνιος εθνικός πόθος για ένωση με την Ελλάδα. Κη ρύχτηκε η πλή ρης αυτονομία των νησιών και μέχρι την εθνική αποκατάσταση της Δωδεκανήσου ονομάστηκε «Πολιτεία του Αιγαίου» το σύνολο των αυτονομούμενων νησιών. Ορίστηκε το σύμβολο της Πολιτείας και υψώθηκε για πρώτη φορά το απόγευμα της 4ης Ιουνίου 1912 στον ιστό του μικρού ναού της Αποκάλυψης. Το Ψήφισμα δεν έγινε δεκτό από την Ιταλία, οι αντιπρόσωποι όμως το δια6ί6ασαν σε όλες τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Την ίδια μέρα που άρχιζαν οι εργασίες τoυ Συνεδρίoυ της Πάτμoυ (3 Ιουνίου 1912) η Γαλλική Κυβέρνηση παίρνει το τηλεγράφημα του «Συνδέσμου Αιγαιοπελαγιτών» της Αιγύπτου, στο οποίο μεταξύ των άλλων ζητείται από τον πολιτισμένο κόσμο, από τα μεγάλα φιλελεύθερα έθνη το δικαίωμα να αυτοδιοικηθούν κάτω από ένα αυτόνομο καθεστώς, έσ'ι:ω ανάλογο με εκείνο της Ηγεμονίας της Σάμου ή και να ενσωματωθούν στην ηγεμονία αυτή... Τo τηλεγράφημα για την επιτρoπή υπογράφει ο Λεριός Γ. Ρούσσος.

LAKKI (PORTO LAGO) 1912

Η Ιταλία λόγω της έκρηξης των Βαλκανικών Πολέμων υποχρέωσε την Τουρκία να υπογράψει την Συνθήκη της Λωζάνης (18 Οκτωβρίου 1912), ενώ σε ιδιαίτερο άρθρο αναλάμ6ανε την υποχρέωση να επιστρέψει τη Δωδεκάνησo στην τoυρκική τυραννία. Έτσι την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων (Σεπτέμβριος 1912) τα Δωδεκάνησα διπλωματικά είναι τουρκική επαρχία, ουσιαστικά όμως βρίσκονται στην κατοχή της Ιταλίας, η οποία κατέχει τα νησιά «προσωρινά», μέχρι να εκτελεστούν όλοι οι όροι της Συνθήκης με την Τoυρκία, με αποτέλεσμα ο ελληνικός στόλος που απελευθέρωσε τη Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο να μην μπορέσει να κάμει το ίδιο για τα Δωδεκάνησα, διότι τα κατείχαν οι Ιταλοί.

LAKKI (PORTO LAGO) 1935